Czy prokurent jest uprawniony do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości niewypłacalnego przedsiębiorcy? A czy jest zobowiązany do złożenia takiego wniosku? Mając na uwadze potencjalne ryzyko ponoszenia odpowiedzialności za niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości w terminie, warto odpowiedzieć na powyższe pytania.

1. Prokura

Trzeba rozpocząć od samej instytucji prokury. Zgodnie z art. 109¹ § 1 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, dalej jako: „k.c.”: „Prokura jest pełnomocnictwem udzielonym przez przedsiębiorcę podlegającego obowiązkowi wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej albo do rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego, które obejmuje umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa.” Tym samym prokura to szczególny rodzaj pełnomocnictwa, które może zostać udzielone tylko przez przedsiębiorcę, a którego zakres wynika wprost z przepisów k.c. Co istotne, zgodnie z § 2 przytoczonego przepisu, prokura nie może zostać ograniczona wobec osób trzecich. Prokurent potrzebuje osobnego pełnomocnictwa tylko do niektórych czynności przekraczających zakres jego umocowania (również określonych w k.c.), przede wszystkim do zbycia przedsiębiorstwa oraz nieruchomości.

2. Uprawnienie prokurenta do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości

Przepis art. 20 ust. 2 pkt 2 ustawy z 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe, dalej jako: „p.u.”, w aktualnym brzmieniu przewiduje, że wniosek o ogłoszenie upadłości może złożyć: „każdy, kto na podstawie ustawy, umowy spółki lub statutu ma prawo do prowadzenia spraw dłużnika i do jego reprezentowania, samodzielnie lub łącznie z innymi osobami”.

Rozpoczynając od literalnej wykładni przepisu: wniosek o ogłoszenie upadłości może złożyć osoba zarówno uprawniona do prowadzenia spraw dłużnika jak i równocześnie do jego reprezentowania. Takie uprawnienie powinno wynikać z ustawy, umowy spółki lub statutu. Tymczasem w przypadku prokurenta:

1. Po pierwsze jest uprawniony do reprezentacji dłużnika, ale jego umocowanie nie wynika z ustawy lub umowy spółki, a z czynności prawnej udzielenia prokury (aczkolwiek już zakres prokury regulowany jest przepisami k.c.).
2. Po drugie należy uznać, że nie jest uprawniony do prowadzenia spraw dłużnika, ponieważ przepisy ustawy z 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych przewidują uprawnienie do prowadzenia spraw spółki co do zasady dla członków zarządu (w spółkach kapitałowych) i wspólników (w spółkach osobowych), a zawarte w zacytowanym powyżej art. 109¹ 1 k.c. „umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa” przewidziane dla prokurentów, jest pojęciem węższym od prowadzenia spraw spółki.

W konsekwencji aktualna treść przepisu art. 20 p.u. zdaje się wykluczać złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości przez prokurenta, co jest poglądem dominującym w literaturze (takie stanowisko prezentuje m.in. P. Zimmerman w swoim komentarzu do art. 20 p.u. w: Prawo upadłościowe. Prawo restrukturyzacyjne. Komentarz, C.H. Beck 2020)

Możliwość złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości przez prokurenta budziła wątpliwości od wielu lat. W uzasadnieniu ustawy z 15 maja 2015 r. Prawo restrukturyzacyjne, którą zmieniono treść art. 20 p.u. od 1 stycznia 2016 r. nadając mu aktualne brzmienie, stwierdzono: „Zmiana art. 20 ust. 2 pkt 2 p.u.n. ma na celu jednoznaczne wyeliminowanie wątpliwości co do uprawnienia do składania wniosku przez prokurentów. Co prawda, zgodnie z dominującym w literaturze poglądem, prokurent nie jest legitymowany do złożenia wniosku, aczkolwiek problem ten nie jest postrzegany jednolicie. Pewność prawa wymaga, aby eliminować z ustawy przepisy niejednoznaczne i budzące wątpliwości. Odpowiednia zmiana została wprowadzona w art. 21 ust. 2 p.u.n.”

Niemniej jednak nadal pojawiają się poglądy przyznające prokurentom uprawnienie do złożenia wniosku (tak np. R. Adamus w swoim komentarzu do art. 20 p.u. w: Prawo upadłościowe. Komentarz. C.H. Beck 2019).

Omawiany brak uprawnienia prokurenta do złożenia wniosku w oparciu o pełnienie funkcji prokurenta, nie wyklucza działania prokurenta na podstawie osobnego pełnomocnictwa.

3. Obowiązek prokurenta złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości

Przepis art. 21 ust. 2 p.u. stanowi, że obowiązek złożenia wniosku „spoczywa na każdym, kto na podstawie ustawy, umowy spółki lub statutu ma prawo do prowadzenia spraw dłużnika i do jego reprezentowania, samodzielnie lub łącznie z innymi osobami”. Z uwagi na niespełnianie przez prokurenta wskazanych przesłanek (co zostało wyjaśnione powyżej), prokurent nie jest zobowiązany do złożenia wniosku. Pogląd o braku obowiązku złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości stanowi logiczne następstwo zakwestionowania uprawnienia prokurenta do złożenia wniosku.

Co istotne, nawet komentatorzy przyznający prokurentowi uprawnienie do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, wskazują na brak obowiązku złożenia takiego wniosku. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 15 marca 2013 r., sygn. akt V CSK 177/12 wydanym na gruncie nieobowiązującego już brzmienia art. 20 i 21 p.u. dopuścił  złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości przez prokurenta, ale wykluczył ponoszenie odpowiedzialności za niezłożenie wniosku.

4. Wygaśnięcie prokury

W kontekście omawianego tematu trzeba dodać, że prokura wygasa na skutek ogłoszenia upadłości przedsiębiorcy, który jej udzielił (art. 109⁷ § 2 k.c.), co stanowi kolejny argument za przyjęciem, iż prokurent nie ma umocowania do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

5. Odpowiedzialność prokurenta za niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości

Zważywszy, że prokurent nie jest zobowiązany do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, jak również nie ma uprawnienia do złożenia wniosku, nie może ponosić odpowiedzialności za niezłożenie wniosku.

Warto jednak zwrócić uwagę, że wobec prokurenta może zostać orzeczony zakaz prowadzenia działalności gospodarczej oraz pełnienia funkcji „zarządcy sukcesyjnego, członka rady nadzorczej, członka komisji rewizyjnej, reprezentanta lub pełnomocnika osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą w zakresie tej działalności, spółki handlowej, przedsiębiorstwa państwowego, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszenia” jeśli zostanie uznany za osobę faktycznie zarządzającą przedsiębiorstwem dłużnika, która istotnie przyczyniła się do niezłożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.