Klasycznym przykładem zabezpieczenia prawidłowego wykonania określonego umową świadczenia jest kara umowna. Jednakże, kodeksowe uregulowanie kary umownej w pewnym stopniu ogranicza stronom możliwość korzystania z tej instytucji. Czy więc w polskim porządku prawnym wypracowane zostały inne metody zabezpieczenia wykonania zobowiązań wynikających z umowy, których stosowanie będzie możliwe w sytuacjach, w których skorzystanie z kary umownej jest wyłączone? Tak, jedną z takich metod jest zastrzeżenie świadczenia gwarancyjnego. Poniżej przestawiam różnice pomiędzy takim świadczeniem a karą umowną.

1. Instytucja kary umownej

Instytucja kary umownej została uregulowana w przepisach ustawy z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, dalej jako: „k.c.”. Zgodnie z art. 483 § 1 k.c., strony w umowie mogą przewidzieć, że w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego, naprawienie szkody nastąpi przez zapłatę określonej kwoty. W świetle powyższego przepisu, istotne są następujące aspekty:

1. kara umowna musi być wyraźnie zastrzeżona w umowie w określonej kwocie (dopuszczalne jest również np. procentowe określenie wysokości kary lub jedynie sposobu jej wyliczenia);
2. domaganie się od drugiej strony zapłaty kary umownej jest możliwe tylko w przypadku niewykonania lub nieprawidłowego wykonania świadczenia;
3. zastrzeżenie kary umownej możliwe jest w sytuacji niewykonania lub nienależytej realizacji wyłącznie zobowiązania niepieniężnego, co oznacza, że nieważne będzie postanowienie nakładające obowiązek zapłaty kary, jeśli przykładowo kontrahent opóźnia się z zapłatą wynagrodzenia.

Co do zasady, kara umowna należna jest w sytuacji, kiedy niewykonanie lub nienależyte spełnienie świadczenia jest następstwem okoliczności, za które jedna ze stron ponosi odpowiedzialność, chyba że strony w umowie ustalą tę kwestię w odmienny sposób.

W świetle stanowiska prezentowanego w orzecznictwie, domaganie się zapłaty kary umownej jest niezależne od poniesionej szkody, co oznacza, że wierzyciel może wystąpić do dłużnika o zapłatę nawet jeśli nie poniósł żadnej szkody (tak np. uchwała Sądu Najwyższego z 6 listopada 2003 r., sygn. akt: III CZP 61/03).

Warto również przypomnieć, że zgodnie z art. 484 § 1 k.c., w przypadku poniesienia szkody, odszkodowanie należne będzie w wysokości zastrzeżonej w umowie kary umownej. Wyjątkiem jest sytuacja, w której strony wyraźnie postanowiły, że możliwe będzie żądanie odszkodowania, którego wartość przekracza kwotę kary umownej.

Jeżeli świadczenie, którego niewykonanie lub nieprawidłowe wykonanie jest podstawą żądania kary umownej, zostało już w znacznej części zrealizowane lub jeśli wysokość kary umownej jest rażąco zawyżona, osoba zobowiązana do zapłaty może dochodzić jej zmniejszenia (tzw. miarkowania) na drodze sądowej (art. 484 § 2 k.c.).  

2. Czym jest świadczenie gwarancyjne?

Świadczenie gwarancyjne, określane również jako kara gwarancyjna lub zastrzeżenie gwarancyjne, nie zostało uregulowane w przepisach. Podstawą istnienia tej instytucji jest zasada swobody umów (art. 353 ¹ k.c.), z której wynika uprawnienie stron do uzgodnienia kary gwarancyjnej w umowie. Potwierdzenie dopuszczalności stosowania świadczenia gwarancyjnego znaleźć można zarówno w orzecznictwie (np. postanowienie Sądu Najwyższego z 19 grudnia 2020 r., sygn. akt V CSK 295/20), jak i w poglądach doktryny (np. T. Szanciło, Kara umowna a zastrzeżenie gwarancyjne. Studia Prawnicze KUL, (3), 2020 r.).

Istotą świadczenia gwarancyjnego jest zabezpieczenie przez gwaranta wykonania określonego zobowiązania na rzecz beneficjenta, z uwzględnieniem tzw. ryzyka gwarancyjnego, czyli wystąpienia konkretnych okoliczności przewidzianych w umowie. Mówiąc inaczej, decydując się na zastrzeżenie świadczenia gwarancyjnego, strony określają postanowienie nakładające na jedną z nich obowiązek zapłaty w sytuacji wystąpienia z góry określonych okoliczności (ryzyka gwarancyjnego). Wspomniana suma pieniężna może zostać zawarta w umowie jako konkretna kwota, ale możliwe jest również uwzględnienie jedynie sposobu jej wyliczenia.

Ponadto, kara gwarancyjna jest niezależna od wystąpienia odpowiedzialności po stronie gwaranta (domaganie się zapłaty kary gwarancyjnej jest możliwe nawet jeśli gwarant nie ponosi odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie swojego zobowiązania).

3. Kara umowna a świadczenie gwarancyjne – różnice

Przechodząc do różnic między karą umowną a świadczeniem gwarancyjnym, na uwagę zasługuje kwestia wystąpienia odpowiedzialności dłużnika (gwaranta). W zakresie kary umownej, o ile strony nie postanowią inaczej, możliwość żądania jej zapłaty (tj. spełnienia świadczenia pochodnego) aktualizuje się, jeśli możliwe jest przypisanie dłużnikowi winy w niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu postanowień umowy (tj. świadczenia pierwotnego). W przypadku zaś kary gwarancyjnej, obowiązek jej zapłaty, posiadając charakter pierwotny, jest oderwany od odpowiedzialności gwaranta. W sytuacji wystąpienia ryzyka gwarancyjnego, spełnienie świadczenia gwarancyjnego jest możliwe również jeżeli gwarant nie ponosi żadnej odpowiedzialności za brak realizacji swojego zobowiązania.

Podkreślenia wymaga również fakt, że wspomniana powyżej możliwość zmniejszenia kary umownej na drodze postępowania sądowego, przewidziana w art. 484 § 2 k.c., nie znajdzie zastosowania do świadczenia gwarancyjnego. W orzecznictwie przyjmuje się, że ze względu na odrębność dwóch omawianych konstrukcji prawnych, brak jest podstaw do stosowania przepisów regulujących karę umowną do świadczeń gwarancyjnych (tak np. postanowienie Sądu Najwyższego z 19 grudnia 2020 r., sygn. akt V CSK 295/20).

Co więcej, dopuszczalne jest zastrzeganie w umowie kar gwarancyjnych z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania także zobowiązań pieniężnych.

4. Podsumowanie

Możliwość zastrzeżenia kary umownej z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania umownego przewidziana została w przepisach Kodeksu cywilnego. W polskim porządku prawnym dopuszczalne jest również stosowanie konstrukcji kary gwarancyjnej. Najważniejszymi cechami odróżniającymi świadczenia gwarancyjne od kar umownych są: niezależność od wystąpienia odpowiedzialności dłużnika, możliwość uwzględnienia świadczenia gwarancyjnego z tytułu nieprawidłowego wykonania świadczenia pieniężnego oraz brak możliwości skorzystania z tzw. miarkowania (zmniejszenia). Należy jednak pamiętać, że ze względu na nieuregulowanie w przepisach instytucji świadczenia gwarancyjnego, aktualna linia orzecznicza potwierdzająca możliwość zawierania w umowach kary gwarancyjnej i określająca jej cechy, w przyszłości może ulec zmianie. Istnieje również ryzyko, że nieprecyzyjne uregulowanie świadczenia gwarancyjnego, w razie sporu może doprowadzić go do uznania przez sąd za karę umowną. Dlatego też szczególnie ważne jest każdorazowe upewnienie się, czy zastrzegane postanowienie zostanie dodane do umowy w sposób skuteczny, a więc w rzeczywistości chroniący nasze interesy.