Ochrona prawna metody działania (procedury działania)
Prawo cywilne
5 sierpnia 2022/ Wojciech Kremer
Prowadząc działalność gospodarczą, przedsiębiorcy nierzadko wypracowują pewne autorskie schematy lub zasady szeroko pojętego zarządzania firmą, w tym m.in. pozyskiwania i obsługi klientów, czy też wewnętrznej organizacji wykonywania zadań przez pracowników. Czy wspomniane metody podlegają ochronie prawnej? Jakie istnieją dopuszczalne prawem sposoby zabezpieczenia metod funkcjonowania przedsiębiorstwa? Poniżej postaram się odpowiedzieć na oba pytania.
1. Metoda jako „utwór” w rozumieniu Prawo autorskiego
Do przyznania ochrony na podstawie ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, dalej jako: „pr.aut.”, konieczne jest zakwalifikowanie metody jako „utworu”.
W świetle art. 1 ust. 1 pr.aut., „przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór)”. Prawo autorskie zawiera jednak pewne ograniczenia w tym zakresie. Zgodnie z art. 1 ust. 21 pr.aut., „ochroną objęty może być wyłącznie sposób wyrażenia; nie są objęte ochroną odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne”. Z powyższego wynika, że sama procedura działania (metoda) nie jest chroniona na podstawie przepisów Prawa autorskiego.
Może zdarzyć się jednak tak, że poszczególne elementy (np. grafiki, nazwa, itd.) składające się na metodę i wykorzystywane w ramach metody, samodzielnie będą stanowić utwory w rozumieniu pr.aut., a tym samym będą podlegać stosownej ochronie. Oznacza to, że w przypadku nieuprawnionego korzystania z takich elementów, twórcy przysługiwać będą roszczenia wynikające z pr.aut., tj. żądanie zaniechania naruszeń, usunięcia skutków naruszenia, odszkodowania, wydania uzyskanych korzyści, czy też złożenia publicznego oświadczenia o określonej treści (art. 79 pr.aut.). Oczywiście, każdy przypadek należy traktować indywidualnie i poddać szczegółowej analizie w celu potwierdzenia ochrony prawnoautorskiej konkretnego i utrwalonego „elementu” metody. Zlecając pracownikom czy współpracownikom przygotowanie elementów procedury działania stanowiących utwory, trzeba pamiętać o skutecznym nabyciu praw autorskich do takich utworów (w tym kontekście zachęcam do zapoznania się z artykułem o skutecznym nabyciu praw autorskich).
2. Metoda jako przedmiot Prawa własności przemysłowej
Skoro ochrona prawnoautorska istnieje tylko w ograniczonym zakresie co do poszczególnych elementów metody i przy spełnieniu określonych przesłanek, to czy metoda może być chroniona na podstawie ustawy z 30 czerwca 2000 r. – Prawo własności przemysłowej, dalej jako: „p.w.p”, przykładowo przez uzyskanie patentu na wynalazek?
Zgodnie z art. 28 ust. 1 pkt. 1 i 3 p.w.p, „za wynalazki nie uważa się w szczególności: 1) odkryć, teorii naukowych i metod matematycznych; (…) 3) schematów, zasad i metod przeprowadzania procesów myślowych, rozgrywania gier lub prowadzenia działalności gospodarczej”
Z powyższego wynika więc, że podobnie jak w przypadku pr.aut., również w odniesieniu do p.w.p. ustawodawca wyłączył „metody” i „schematy” z definicji „wynalazku”. Oznacza to, że metoda nie będzie podlegać ochronie na podstawie przepisów wspomnianej ustawy.
3. Ochrona prawna metody na podstawie Kodeksu cywilnego
Jeśli Prawo autorskie i Prawo własności przemysłowej nie znajdują zastosowania, to czy przedsiębiorcy przysługują jakiekolwiek prawne środki ochrony wypracowanej metody prowadzenia działalności gospodarczej? Oczywiście, odpowiedź jest twierdząca. Metoda może być chroniona na podstawie przepisów ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, dalej jako: „k.c.”, dotyczących dóbr osobistych.
W świetle art. 23 k.c., dobra osobiste takie jak „w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach.” Podkreślenia wymaga, że powyższy katalog jest otwarty, tzn. że za dobra osobiste uznane mogą być również inne, niewymienione w przepisie wartości niematerialne. Przy spełnieniu określonych przesłanek, metoda będzie więc podlegać ochronie jako dobro osobiste przysługujące przedsiębiorcy.
W przypadku naruszenia dóbr osobistych, osoba, której dobro zostało zagrożone może domagać się zaniechania określonego działania (o ile jest ono bezprawne). Jeśli do naruszenia dobra osobistego już doszło, uprawniony może żądać usunięcia skutków naruszenia (w tym złożenia oświadczenia określonej treści i formy), zadośćuczynienia, przekazania sumy na wskazany cel społeczny, a także odszkodowania (art. 24 § 1 i 2 k.c.). Niemniej jednak trzeba podkreślić, że dochodzenie ochrony metody działania na podstawie przepisów o naruszeniu dóbr osobistych może być trudne.
Metodę można również chronić poprzez stosowanie umów o zachowaniu poufności (tzw. NDA, w tym kontekście zachęcam do zapoznania się z artykułem o umowach NDA) lub klauzul poufności zawartych w innych umowach, zobowiązujących osoby, mające dostęp do informacji, które mają podlegać ochronie, do zachowania ich w ścisłej tajemnicy. Często spotykanym zabezpieczeniem jest zastrzeżenie kary umownej, na wypadek naruszenia zobowiązania do zachowania poufności.
4. Bezprawne wykorzystanie metody jako czyn nieuczciwej konkurencji
Czy przedsiębiorcy przysługują jeszcze jakieś środki ochrony? Tak – metoda może stanowić także tajemnicę przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 11 ust. 2 ustawy z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (“u.z.n.k.”), a jej wykorzystanie – czyn nieuczciwej konkurencji.
Jeśli więc wykorzystanie metody przez innego przedsiębiorcę nastąpi z naruszeniem prawa lub dobrych obyczajów oraz narusza lub nawet tylko zagraża interesowi innego przedsiębiorcy, do którego „należy” metoda (art. 3 ust. 1 u.z.n.k.), aktualizuje się możliwość wystąpienia z roszczeniami wynikającymi z tytułu popełnienia czynu nieuczciwej konkurencji. W związku z tym, przedsiębiorcy może przysługiwać prawo do żądania m.in. zaniechania wykorzystywania metody, złożenia określonego oświadczenia, zapłaty odszkodowania, a także zasądzenia odpowiedniej kwoty na wskazany cel społeczny (art. 18 ust. 1 u.z.n.k.).
5. Podsumowanie
Wielu przedsiębiorców w ramach rozwoju swoich firm wypracowuje pewne określone sposoby działania, zgodnie z którymi zarządza przedsiębiorstwem lub prowadzi swoją działalność. Metody prowadzenia działalności gospodarczej nie podlegają jednak ochronie jako przedmiot Prawa własności przemysłowej oraz Prawa autorskiego. Przy spełnieniu określonych przesłanek, w przypadku nieuzasadnionego wykorzystywania metody, przedsiębiorca może próbować dochodzić swoich praw na podstawie Kodeksu cywilnego oraz Ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Warto zabezpieczyć się poprzez stosowanie odpowiednio skonstruowanych klauzul lub umów zobowiązujących do zachowania w tajemnicy szczegółów dotyczących metody prowadzenia działalności, zarówno w umowach z pracownikami i współpracownikami, jak i kontrahentami czy klientami.