Od wielu lat budzi wątpliwości, czy szczególnie wadliwe uchwały zgromadzeń wspólników / walnych zgromadzeń spółek kapitałowych, można uznać za tzw. uchwały nieistniejące oraz jakie są przesłanki nieistnienia uchwał. Aktualnie zdecydowana większość orzecznictwa opowiada się za dopuszczeniem konstrukcji uchwał nieistniejących, ale nadal nie jest jednoznaczne, kiedy wadliwość uchwały jest tak daleka, że staje się już uchwałą nieistniejącą oraz jak odróżnić uchwałę nieistniejącą od uchwały nieważnej. Wyjaśniając: w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością organem spółki jest zgromadzenie wspólników, w spółce akcyjnej zaś walne zgromadzenie. Poniżej dla uproszczenia posłużono się tylko terminem zgromadzenie wspólników, ale wszystkie uwagi znajdują zastosowanie również do walnych zgromadzeń.

1. Uchwały nieistniejące

Trzeba rozpocząć od odpowiedzi na podstawowe pytanie – czym jest uchwała nieistniejąca? Brak jest definicji ustawowej, w oparciu o orzecznictwo należy uznać, że jest to uchwała tak dalece wadliwa, że nie może być traktowana jak podjęta przez zgromadzenie wspólników będące organem spółki (a w konsekwencji nie jest to uchwała). Z logicznego punktu widzenia sformułowanie „uchwała nieistniejąca” jest niepoprawne, ponieważ skoro uchwała nigdy nie została podjęta, to brak jest uchwały, którą moglibyśmy ocenić jako nieistniejącą. Niemniej jednak termin „uchwała nieistniejąca” jest powszechnie stosowany.

Nie został wypracowany jednolity katalog zdarzeń uzasadniających uznanie danej uchwały za nieistniejącą. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z 12 grudnia 2008 r., sygn. akt II CNP 82/08 wskazał na cztery przesłanki uzasadniające uznanie danej uchwały za nieistniejącą:

„Po pierwsze, nie istnieje uchwała powzięta przez osoby niebędące w rzeczywistości wspólnikami [..]. Po drugie, uchwała wspólników jest nieistniejąca, gdy zgromadzenie wspólników zostało samorzutnie zwołane przez grupę wspólników bez zachowania wymaganej procedury, z wyjątkiem określonym w art. 231 KH (obecnie art. 240 KSH). Po trzecie, uchwała jest nieistniejąca wtedy, gdy brak było niezbędnego do jej podjęcia quorum […], uchwała nie uzyskała wymaganej większości głosów, wyniki głosowania zostały sfałszowane, zaprotokołowano uchwałę bez głosowania lub uchwałę powzięto w sprawie nieumieszczonej w porządku obrad, z wyjątkiem określonym w art. 230 § 1 KH (obecnie art. 239 § 1 KSH; […]). Po czwarte, zgodnie z ogólnymi regułami, dotyczącymi nieistniejących czynności prawnych, uchwała wspólników jest nieistniejąca, gdy zastosowano przymus fizyczny wobec wspólników, uchwała została powzięta nie na serio albo treść uchwały jest niezrozumiała i nie można ustalić jej sensu w drodze wykładni”.

Każdy przypadek wadliwości uchwały (wadliwości zgromadzenia wspólników) wymaga indywidualnej oceny i ustalenia, czy dana wada jest aż tak istotna, aby uzasadnić uznanie danej uchwały za nieistniejącą.

2. Modele zaskarżania uchwał zgromadzeń wspólników przewidziane w Kodeksie spółek handlowych

Ustawa z 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (dalej jako: „k.s.h.”) przewiduje możliwość zaskarżenia uchwały zgromadzenia wspólników:

1. jeśli uchwała wspólników jest „sprzeczna z umową spółki bądź dobrymi obyczajami i godząca w interesy spółki lub mająca na celu pokrzywdzenie wspólnika” – w ramach powództwa o uchylenie uchwały (art. 249 § 1 k.s.h. dla spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i art. 422 § 1 dla spółki akcyjnej),
2. jeśli uchwała jest sprzeczna z prawem – w ramach powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały (art. 252 § 1 k.s.h. i art. 425 § 1 k.s.h.).

Przepisy k.s.h. nie przewidują trzeciego typu wadliwości w postaci nieistnienia uchwały zgromadzenia wspólników. W konsekwencji wytoczenie powództwa o ustalenie nieistnienia uchwały zgromadzenia wspólników wymaga oparcia się na przepisie wykorzystywanym w najróżniejszych typach spraw – art. 189 ustawy Kodeks postępowania cywilnego z 17 listopada 1964 r., dalej jako: „k.p.c”: „Powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny”.

Podsumowując powyższe, wątpliwości co do dopuszczalności wystąpienia z powództwem o ustalenie nieistnienia uchwały można w uproszczeniu sprowadzić do pytana, czy przepisy k.s.h. przewidują wyczerpujący model zaskarżania uchwał zgromadzeń wspólników, czy jest możliwe ich zaskarżanie także na zasadach ogólnych powództwem z art. 189 k.p.c.

3. Dopuszczalność wystąpienia z pozwem o ustalenie nieistnienia uchwały

Należy zdecydowanie opowiedzieć się za dopuszczalnością wystąpienia z powództwem o ustalenie nieistnienia uchwały w oparciu o art. 189 k.p.c. Niektóre nieprawidłowości zgromadzeń wspólników (lub wówczas raczej rzekomych zgromadzeń wspólników), wykraczają poza sprzeczność z prawem i prowadzą do stwierdzenia, że dana uchwała nie ma waloru uchwały zgromadzenia wspólników.

Sąd Najwyższy przesądził o dopuszczalności wystąpienia z pozwem o ustalenie nieistnienia uchwały, oprócz przywołanego powyżej wyroku warto wskazać na np. wyrok z 30 września 2004 r., sygn. akt IV CK 713/03 czy wyrok z 13 marca 1998 r., sygn. akt I CKN 563/97. Pomimo to nadal pojawiają się orzeczenia takie jak wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 29 kwietnia 2015 r. sygn. akt I ACa 214/15, kwestionujące istnienie uchwał nieistniejących jako odrębnej kategorii wadliwych uchwał zgromadzeń wspólników.

Co istotne, Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z 25 sierpnia 2016 r., sygn. akt V CSK 694/15 podkreślił, że: „Tymczasem istota uchwały nieistniejącej polega na tym, że nie wywiera ona żadnych skutków prawnych, a więc w rozumieniu prawnym uznaje się, że ona nie istnieje i nie istniała nigdy. Dlatego właśnie można się na jej nieistnienie powoływać w innym postępowaniu sądowym, bez konieczności uzyskiwania wyroku stwierdzającego tę okoliczność na podstawie art. 189 KPC”. Tym samym na nieistnienie uchwały można – i często trzeba – powołać się pomimo nieuzyskania uprzednio prawomocnego rozstrzygnięcia ustalającego uchwałę za nieistniejącą.

Na marginesie warto dodać, że art. 29 pkt 5 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych przewiduje opłatę sądową od powództwa o ustalenie nieistnienia uchwały organu spółki (w tym zgromadzenia wspólników) w kwocie 5.000 zł. Uwaga: opłatę należy uiścić od każdej kwestionowanej uchwały.

4. Podsumowanie

W oparciu o wieloletnie orzecznictwo Sądu Najwyższego należy przyjąć, że uchwały nieistniejące podlegają zaskarżeniu powództwem o ustalenie nieistnienia w oparciu o art. 189 k.p.c., niezależnie od sposobów zaskarżania uchwał zgromadzeń wspólników przewidzianych w k.s.h. Jednakże ocena, czy konkretna uchwała spełnia warunki uznania jej za nieistniejącą, wymaga zawsze oceny szczegółowych okoliczności jej podjęcia.